Pałac Kwileckich w Oporowie

 „W Oporowie ledwo się mogłam rozpatrzeć, a już wysiadaliśmy przed podjazdem. Wewnątrz wrażenie miejskiego mieszkania. Żadnych mahoniów ani empirów, tylko meble sprzed lat pięćdziesięciu, sprawione przez ludzi, którzy osiedli w mieście. I to jeszcze mieszkanie moich ciotek  w Wilnie bogatsze było w pamiątki. Ton drugiego cesarstwa u bogatej burżuazji uderzył mnie  w każdym kątku Oporowa.” [Janina z Puttkamerów Żółtowska, Dziennik, Fragmenty wielkopolskie 1919-1933, Poznań 2006]. Tak pałac w Oporowie wspominała słynna pamiętnikarka Janina Żółtowska.[1] Dziś niestety z dawnego zespołu dworskiego zostało niewiele. Sam pałac przetrwał II wojnę światową, ale w 2007 roku, czyli równo 130 lat od rozpoczęcia budowy został poważnie uszkodzony na skutego pożaru[2]. Zacznijmy jednak od początku.

Historia Kwileckich w Oporowie zaczyna się w 1774 roku, kiedy to właściciel dóbr ostroroskich (miasto Ostroróg z Bininem, Bielejewem, Chojnem, Dobrojewem, Kluczewem, folwarkiem Śpibieda, Wielonkiem, i Zapustem) – kasztelan przemęcki - Adam Klemens Kwilecki kupił od Augusta Kalkreyt’a wieś Oporowo wraz Bobulczyn. Wiadomo, że zakupiony majątek był zadłużony, a w Oporowie stał dworek w kiepskim stanie.[3] „Dwór dranicami podbity zły. Wchodząc do dworu po lewej ręce jest izba stołowa o czterech oknach, z pokojem również o czterech oknach, w których są szyby w ołów oprawione, komin szafiasty. Z tej izby wchod do sklepu o podwójnych drzwiach, lecz te drzwi bez haków i zawiasów. Do pokoju drzwi podwójne, z pokoju dwa okna całkie, a drugie dwa deskami zabite, piec okrągły w białe kaflem w oknach szyby złe, dalej kuchnia bez ogniska tylko wielki komin, do którego się w pokojach i czeladniej izbie schodzą dymy. Dalej izba z kominem bez pieca, w tej okien cztery (…) z tej izby dwa pokoiki każdy o jednym oknie (…) z tego pokoju drzwi na ogród. W sieni okien dwa, jedno nad przysionkiem, drugie wchodząc do sieni nad drzwiami (…). Z przysionka idąc w górę pokojów cztery bez pieców, trzy o jednym oknie, czwarty o dwóch oknach.” [za Maria Strzałko, Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, Tom I, Województwo Poznańskie, Warszawa 1991].

Ten sam budynek wymieniany był w dokumentach już piętnaście lat wcześniej, w inwentaryzacji majątku Kalkreytów z 1759 roku pisano wtedy[4]: „Budynek dworski. Wschodząc do niego na prawą rękę drzwi podwójne, stare bez zamka z klamką prostą robotą, żelazną. W tej izbie podłoga zła, okna w nim cztery. Komin dobry, ten komin nie mający pieca. Z tegoż pokoju drzwi do sklepu, nowe bez zamka, tylko na zawiasach, w tej izbie drzwi do pokoju złe, okno dobre, tylko zawiasów nie mające i okiennica z zawiasami, drugie drzwi do sadu dobre z zamkiem, podłoga i posowa w nim dobra, piec dobry. Komin nowy ale niewywiedziony, nieskończony. Drugi pokój z tej izby z podłogą i posową dobrą, komin dobry, okno jedno dobre, tylko się nie otwiera, piec mający, z relacji ludzi, iż Imć Pan Possesor kazał nowo postawić, bo był zły, drzwi dobre (…) w tejże pierwszej izbie podłoga zła. Z tej izby wychodząc są drzwi do kuchni dobre (…) ognisko dobre, okno dobre (…). Idąc przed sień jest sionka, w niej drzwi dobre z zawiasami, antaba do nich kręcona, okna dwa dobre. Z tej sionki jest pokoik, drzwi do niego dobre z haczykami, na zawiasach. Drugi pokoik, do którego drzwi połupane, zawiasy i zamek dobre, posowa i podłoga dobra, piec i komin dobry. Z tych pokojów wychodząc jest schod dobry na górne pokoik, których jeden po drugim jest cztery, do których dzrwi z zamknięciem dibre, bez pieców i kominów, w każdym posowa i podłoga dobra (…) z tych pokojów schod wyżej na górę i drzwi dobre z zamkiem, przedsionek, w którym okno na trzy kwatery dobre. Schod na górę wielki, dobry, na wierzchu nadmurowanie (…). Dach z jednej strony dobry, z drugiej reparacji potrzebują, podłoga dobra, astrych przed kominem zły, płótnem malowanem obita, miejscami złe, okien cztery (…) z tej izby druga do niej podobna, drzwi z zamkiem dobre, posowa i podłoga dobra, tylko przez dach ciecze, przed kominem astrych, komin zły, mocno się mur rozrysował. Do tych pokojów jest piec zły i palić w nim nie można. Z tej pierwszej izby są drzwi do sklepów podwójne nie mające zawiasów ani zamknięcia żadnego. Schod dobry do tegoż sklepu tylko z boku mur wypadł (…) ode dworu idąc na prawo jest mielcuch (…) studnia za mielcuchem zrujnowana (…) Idąc dalej jest folwark (…) Około dworskich budynków fundamentalnego ogrodzenia nie masz tylko Pan Dziedzic po zbiegłych ludziach swoich kazał stodoły i chlewy porozbierać i tym drzewem dla pozoru poobkładać, ogród pański nie ogrodzony...” [za Maria Strzałko, Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, Tom I, Województwo Poznańskie, Warszawa 1991].

Z uwagi na stan budynku trudno raczej przypuszczać aby kasztelan Kwilecki w nim mieszkał, tym bardziej, że 10 lat później w Dobrojewie wzniósł okazały zespół pałacowy. Oporowem zainteresował się dopiero prawnuk Adama – Mieczysław (syn Hektora Kwileckiego i Marii Izabeli Tauffkirchem und Laterano) – działacz społeczny i polityczny, żyjący na przełomie XIX i XX wieku. W 1857 roku poślubił wnuczkę generała Dąbrowskiego – Marię z Mańkowskich. Nie wiemy dokładnie, kiedy młodzi zamieszkali w Oporowie. Maria Strzałko przypuszcza, że było to przed wybudowaniem pałacu (1877-1878), gdyż Hektor Kwilecki (najstarszy syn Mieczysława i Marii) urodził się w 1859 w Poznaniu, ale dzieciństwo spędził już w Oporowie. Tym samym można założyć, że Kwileccy zamieszkali zapewne krótko po ślubie w dworze, który został później rozbudowany do kształtu obecnego pałacu. Dwór, jak pisał Leon Durczykiewicz[5], został zbudowany w połowie XIX wieku. Był to prawdopodobnie siedmioosoiowy, parterowy budynek o wymiarach około 22,6 metrów na 12,6 metrów, z mieszkalnym poddaszem i wysokim dachem. Kilkanaście lat później Mieczysław Kwilecki postanowił rozbudować ówczesną bryłę. W tym celu sprowadził z Berlina wybitnego architekta Zygmunta Gorgolewskiego. Natomiast prowadzenie prac budowlanych Kwilecki powierzył Marianowi Cybulskiemu z Poznania. Rozbudowa rozpoczęła się w 1877 roku i zakończyła rok później.[6]

Stary dwór wtopiono w bryłę powstałego pałacu. Parterową część dawnego budynku nadbudowano o piętro i przykryto dachem o konstrukcji mansardowej ozdobionym kolistymi lukarnami. Z kolei we wschodniej części elewacji frontowej powstał piętrowy ryzalit, który podobnie jak zasadnicza bryła został przykryty mansardowym dachem. Na zachodniej ścianie ryzalitu dobudowano aneks, który łączył się z werandą, w aneksie umieszczono główne wejście. Układ otworów okiennych pozostał w zasadzie nie zmieniony, jedyne zmiany polegały na przekształceniu otworów drzwiowych w okienne, bądź odwrotnie. [7]

Do istniejącej bryły dobudowana została zachodnia, dwukondygnacyjna część pałacu zwieńczona dachem łączącym się z pozostałą częścią budynku. W zachodniej elewacji bocznej powstał duży taras z dwubiegowymi schodami z półkolistym podestem. Przed głównym wejściem do budynku stworzono reprezentacyjny podjazd.[8]

Powstały w wyniku przebudowy pałac, jak piszę Maria Strzałko nawiązywał do XVII wiecznej architektury francuskiej. W wyniku zrealizowanych prac powstał dwukondygnacyjny, podpiwniczony, murowany i otynkowany pałac. Budowla powstała na wydłużonym rzucie z licznymi tarasami, aneksami oraz ryzalitami. Bryła pałacu składała się z dwóch części – starego dworu z dobudowaną częścią zachodnią oraz wschodniego skrzydła, które wyróżniała nieco inna elewacja oraz czterospadowy dach.[9]

Warto wspomnieć również o pozostałych budynkach wchodzących w skład dawnego zespołu pałacowo – folwarcznego. We wschodniej części zespołu dworskiego, w pobliżu pałacu, zbudowano zespół budynków na planie litery „U”. Obiekty powstały prawdopodobnie ówcześnie z pałacem. Zabudowania te początkowo składały się ze stajni cugowej, wozowni oraz oranżerii (po południowej stronie drogi dojazdowej do pałacu). Nieco później (około 1880 r.) – po północnej stronie drogi dobudowano oficynę gospodarczą. Cześć mieszkalną od części folwarcznej budynków – rozdziela brama. Wszystkie budynki powstały z czerwonej cegły. Stajnia zlokalizowana jest w odległości około 25 metrów od pałacu, parterowa z użytkowym poddaszem. Na wschodniej ścianie znajduje się kamienna głowa konia. Stajnia, podobnie jak i brama są obecnie w bardzo złym stanie, i częściowo rozebrane. Oficyna natomiast jest piętrowa, z dwuspadowym dachem krytym papą. Pierwotnie mieściły się w niej mieszkania służby, pralnia oraz kuchnia. Do niedawna w budynku znajdowały się mieszkania prywatne. Obecnie podobnie jak stajnia, budynek znajduje się w złym stanie technicznym.[10]

Jeszcze do niedawna w Oporowie mogliśmy podziwiać piękny, XIX wieczny spichlerz, który prawdopodobnie został zbudowany, podobnie jak pałac wg. projektu Zygmunta Gorgolewskiego. Budynek ten wyróżniał się na tle pozostałych obiektów folwarcznych – stylem i formą. Był to trzykondygnacyjny, murowany z czerwonej cegły okazały obiekt. Całość zamykał niski, dwuspadowy dach. Budynek znajdował się na północny – wschód od pałacu. Zdobiły go przypory [skarpa, szkarpa - pionowy element konstrukcyjny budowli, mur odchodzący prostopadle na zewnątrz od ściany wysokiego budynku w postaci filara] oraz lizeny [płaski, pionowy występ w murze zewnętrznym]. [11]

Poza zasadniczym dziedzińcem gospodarczy postawiono jeszcze dwa budynki – kuźnię oraz gorzelnie. Forma architektoniczna tych obiektów wskazuje, że powstały one nieco później niż pałac – przypuszczalnie w latach 80, bądź 90 XIX wieku. [12]

Całość dopełniał park dworski (w którego centrum znajdował się pałac) o powierzchni 7 hektarów. Założony ówcześnie z przebudową pałacu, jako nowy, bądź z wykorzystaniem już istniejącego parku wzmiankowanego w 1759 i 1774 roku. [13]

Niniejszy tekst stanowi skróconą i częściowo zmodyfikowaną wersję tekstu mojego autorstwa pt. „Historia i architektura pałacu Kwileckich w Oporowie” opublikowanego na stronie www.regionszamotulski.pl

 Michał Dachtera.

Przypisy:

[1] Janina z Puttkamerów Żółtowska, Dziennik, Fragmenty wielkopolskie 1919-1933, Poznań 2006

[2] „Spłonął Pałac w Oporowie!” http://www.ostrorog.pl/asp/pl_start.asp?typ=13&menu=1&prywatnosc=tak&dzialy=1&akcja=artykul&artykul=105

[3] Maria Strzałko, Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, Tom I, Województwo Poznańskie, Warszawa 1991.

[4] Maria Strzałko, Materiały…., tamże.

[5] Leonard Durczykiewicz, Dwory polskie w Wielkiem Księstwie Poznańskiem, Poznań 1912.

[6] Maria Strzałko, Materiały…., tamże.

[7] Ibidem,

[8] Ibidem,

[9] Ibidem,

[10] Ibidem,

[11] Ibidem,

[12] Ibidem,

[13] Ibidem,